Γιώργος Κεφαλάς, L.LM. mult., M.Sc.
Περίληψη: Ένα σημαντικό περιουσιακό στοιχείο, από το οποίο δύναται να ικανοποιηθεί ο δανειστής, σε περίπτωση αναγκαστικής εκτέλεσης, είναι οι τίτλοι (αξιόγραφα) που έχει στην κυριότητά του ο οφειλέτης. Η σύγχρονη οικονομία, μάλιστα, επέβαλε, σε σημαντικό βαθμό, την αποϋλοποίηση των τίτλων που διαπραγματεύονται σε οργανωμένη αγορά, όπως λ.χ. το Χρηματιστήριο Αθηνών. Το ζήτημα που εξετάζουμε στο παρόν άρθρο είναι η δυνατότητα κατάσχεσης από τον δανειστή των άυλων αυτών τίτλων που έχει στην ιδιοκτησία του ο οφειλέτης και οι οποίοι ενδέχεται να αντιπροσωπεύουν σημαντική αξία, από την οποία μπορεί να ικανοποιηθεί ο δανειστής.
1. Εισαγωγή
Ο δανειστής, στην περίπτωση που ο οφειλέτης δεν συμμορφώνεται εκουσίως, υποχρεούται να κινήσει τη διαδικασία της αναγκαστικής εκτέλεσης, προκειμένου να ικανοποιήσει την απαίτησή του. Τα πιο συνηθισμένα μέσα αναγκαστικής εκτέλεσης είναι η κατάσχεση ακινήτων, καθώς και η κατάσχεση απαιτήσεων εις χείρας τρίτων, ιδίως τραπεζικών καταθέσεων που τυχόν διατηρεί ο οφειλέτης σε κάποιο πιστωτικό ίδρυμα.
Ένα περαιτέρω περιουσιακό στοιχείο που είναι δεκτικό κατάσχεσης είναι οι τυχόν τίτλοι (λ.χ. μετοχές, ομολογίες κλπ) που έχει στην ιδιοκτησία και κατοχή του ο οφειλέτης. Με την εξέλιξη της τεχνολογίας και τη διεύρυνση των συναλλαγών που πραγματοποιούνται σε οργανωμένες αγορές, η διαπραγμάτευση των τίτλων τόσο διεθνώς όσο και σε εγχώριο επίπεδο σταμάτησε να γίνεται σε έγχαρτη μορφή και καθιερώθηκε η υποχρεωτική αποϋλοποίηση των τίτλων που συνιστούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης σε οργανωμένη αγορά.
Ενώ, λοιπόν, στην περίπτωση του έγχαρτου αξιογραφικού τίτλου η κατάσχεση γίνεται σύμφωνα με τη διαδικασία της κατάσχεσης κινητών όπως ακριβώς καταστρώνεται στον Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας (είτε εις χείρας του οφειλέτη είτε εις χείρας τρίτου), στην περίπτωση των άυλων τίτλων, η διαδικασία της κατάσχεσης εμφανίζει ορισμένες διαφορές. Στο παρόν άρθρο εξετάζουμε τη διαδικασία που πρέπει να ακολουθήσει ο δανειστής, προκειμένου να πληροφορηθεί και να επιβάλει τελικώς κατάσχεση σε άυλους τίτλους που τυχόν έχει στην ιδιοκτησία του ο οφειλέτης του.
2. Οι άυλοι τίτλοι και οι φορείς τήρησης αυτών
Οι άυλοι τίτλοι, όπως προκύπτει και από τη ονομασία τους, έχουν το χαρακτηριστικό ότι είναι δεν είναι έγχαρτοι, αλλά, αντιθέτως, τηρούνται σε εξειδικευμένα μητρώα σε λογιστική μορφή. Όπως δε αναφέρθηκε και ανωτέρω, πρόκειται για τίτλους που διαπραγματεύονται σε οργανωμένη αγορά, οι οποίοι είναι υποχρεωτικά άυλοι, ή και τίτλους που ο εκδότης τους επέλεξε αυτοβούλως να έχουν άυλη μορφή.
Οι πλέον σημαντικοί από τους τίτλους αυτούς είναι οι άυλες μετοχές, οι άυλες ομολογίες, τα Ελληνικά Πιστοποιητικά και τα Πιστοποιητικά Κατάθεσης, οι άυλοι τίτλοι του Ελληνικού Δημοσίου, τα μερίδια αμοιβαίων κεφαλαίων κλπ.
Οι άυλοι τίτλοι, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, τηρούνται σε λογιστική μορφή σε μητρώα άυλων τίτλων (συστήματα), όπου καταχωρούνται και παρακολουθούνται. Τα δύο βασικά συστήματα που υπάρχουν στη χώρα μας είναι το Σύστημα Κινητών Αξιών (Σ.Α.Τ.) με διαχειρίστρια την εταιρεία Ελληνικό Κεντρικό Αποθετήριο Τίτλων Α.Ε. (ΕΛ.Κ.Α.Τ. Α.Ε.), καθώς και το Σύστημα Λογιστικής Παρακολούθησης Συναλλαγών (Σ.Λ.Π.Σ.) με διαχειρίστρια την Τράπεζα της Ελλάδος. Στο μεν Σ.Α.Τ., που είναι το πλέον βασικό σύστημα, παρακολουθούνται άυλες μετοχές, ομολογίες, ΕΛ.ΠΙΣ. κλπ, ενώ στο Σ.Λ.Π.Σ. παρακολουθούνται άυλοι τίτλοι δανεισμού του Δημοσίου (ομόλογα, έντοκα γραμμάτια κλπ).
Οι συναλλαγές στο Σ.Α.Τ γίνονται μέσω χειριστών λογαριασμών που είναι ιδίως τα μέλη και οι θεματοφύλακες αυτού, δηλαδή επιχειρήσεις επενδύσεων και πιστωτικά ιδρύματα. Η τήρηση και παρακολούθηση των ασώματων κινητών αξιών γίνεται μέσω ανοίγματος μερίδων και ατομικών ή συλλογικών λογαριασμών στο σύστημα. Συνεπώς, σε κάθε περίπτωση υπάρχει ένα τρίτο πρόσωπο (ο χειριστής του ατομικού λογαριασμού ή σε περίπτωση συλλογικού λογαριασμού ο οικείος διαμεσολαβητής) που τηρεί τον οικείο λογαριασμό και εις χείρας του οποίου δύναται να επιβληθεί η κατάσχεση των άυλων τίτλων του οφειλέτη.
3. Η διαδικασία της κατάσχεσης των άυλων τίτλων
Η κατάσχεση άυλων τίτλων σε βάρος του οφειλέτη και εις χείρας του χειριστή του συστήματος ή του οικείου διαμεσολαβητή γίνεται σύμφωνα με τη διαδικασία που περιγράφεται στον Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας (ΚΠολΔ) για την κατάσχεση κινητών πραγμάτων εις χείρας τρίτου. Ειδικότερα, το άρθρο 991Α ΚΠολΔ ορίζει ότι: «Αν αντικείμενο της κατάσχεσης είναι κινητές αξίες ή χρηματοπιστωτικά μέσα που τηρούνται σε άυλη μορφή και εκποιούνται σε χρηματιστήριο ή άλλη ρυθμιζόμενη αγορά που λειτουργεί στην ημεδαπή, εφαρμόζονται αναλόγως οι διατάξεις των άρθρων 983 επόμενα. Η κατάσχεση θεωρείται ως κατάσχεση πράγματος που βρίσκεται στα χέρια τρίτου. Η εκποίηση των κινητών αξιών ή των χρηματοπιστωτικών μέσων που κατασχέθηκαν γίνεται στο πλαίσιο δημόσιου αναγκαστικού πλειστηριασμού, σύμφωνα με τη διαδικασία που προβλέπεται σε αποφάσεις της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς».
Συνεπώς, η κατάσχεση γίνεται με την επίδοση κατασχετηρίου από τον δανειστή προς τον τρίτο χειριστή ή διαμεσολαβητή (αναλόγως αν πρόκειται για ατομική ή συλλογικό λογαριασμό) και προς τον οφειλέτη, ενώ ο τρίτος (χειριστής ή μεσολαβητής) έχει, κατόπιν, υποχρέωση να υποβάλει στο αρμόδιο Ειρηνοδικείο δήλωση, στην οποία θα δηλώνει εάν υφίστανται οι κατασχεθέντες τίτλοι, τους οποίους εξειδικεύει κατ’ είδος, εκδότη, ονομαστική αξία και ποσότητα.
Προς διευκόλυνση δε της διαδικασίας της κατάσχεσης, το άρθρο 22 του Κανονισμού Λειτουργίας του Σ.Α.Τ. προβλέπει υποχρέωση ενημέρωσης της ΕΛ.Κ.Α.Τ. προς τον εξοπλισμένο με εκτελεστό τίτλο δανειστή. Ειδικότερα, η ΕΛ.Κ.Α.Τ. έχει υποχρέωση, μετά από σχετικό αίτημα του δανειστή, να του γνωστοποιήσει τους χειριστές των λογαριασμών του επενδυτή στους οποίους βρίσκονται καταχωρημένες αξίες καθώς και το είδος και τον εκδότη των αξιών αυτών. Με τη διαδικασία αυτή, ο δανειστής λαμβάνει γνώση και μπορεί να επιδώσει, κατόπιν, το κατασχετήριο στον συγκεκριμένο χειριστή του λογαριασμού του οφειλέτη του. Σε διαφορετική περίπτωση, ο δανειστής θα ήταν υποχρεωμένος να επιδώσει κατασχετήρια στο σύνολο των χειριστών λογαριασμών αξιών στο Σ.Α.Τ., με αποτέλεσμα τη δυσανάλογη αύξηση των εξόδων της διαδικασίας.
Αντίστοιχη υποχρέωση ενημέρωσης φέρουν και οι διαχειριζόμενοι συλλογικούς λογαριασμούς αξιών διαμεσολαβητές, οι οποίοι πρέπει να γνωστοποιούν στον δανειστή είτε τα στοιχεία του τελευταίου διαμεσολαβητή, ο οποίος τηρεί τους λογαριασμούς αξιών για τον επενδυτή, είτε τουλάχιστον τα στοιχεία κάποιου επόμενου ενδιάμεσου διαμεσολαβητή και μέχρι τον τελευταίο από αυτούς.
Από τη στιγμή της επιβολής της κατάσχεσης, επέρχεται νομική και υλική δέσμευση των κατασχόμενων τίτλων, ήτοι δεν μπορούν πλέον αυτοί να διατεθούν από τον οφειλέτη, ούτε να γίνει η σχετική ρευστοποίησή τους, ενώ ο χειριστής κατέχει πλέον αυτούς ως μεσεγγυούχος.
Σημειώνεται ότι είναι δυνατή και η συντηρητική κατάσχεση άυλων τίτλων εις χείρας του χειριστή του συστήματος ή του οικείου διαμεσολαβητή, η οποία έχει το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού του οφειλέτη, καθώς δεν είναι απαραίτητο ο δανειστής να επιδώσει προηγουμένως επιταγή προς εκτέλεση και να αναμείνει επί τρεις ημέρες την τυχόν εκούσια συμμόρφωση του οφειλέτη. Έτσι, λ.χ. ο δανειστής που έχει επιτύχει την έκδοση διαταγής πληρωμής μπορεί, και πριν ακόμη επιδώσει τη διαταγή πληρωμής στον οφειλέτη, να επιβάλει κατάσχεση εις χείρας του χειριστή σε άυλους τίτλους του οφειλέτη.
Στην περίπτωση, ειδικότερα, της κατάσχεσης της κυριότητας ή της επικαρπίας άυλων μετοχών, η κατάσχεση επεκτείνεται αυτοδικαίως και στη στρεφόμενη έναντι της ανώνυμης εταιρείας αξίωσης του μετόχου προς καταβολή του μερίσματος, το οποίο θα πρέπει εφεξής να κατατίθεται δημοσίως στο Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων.
4. Ο πλειστηριασμός των άυλων τίτλων
Την κατάσχεση των άυλων τίτλων εις χείρας του εκάστοτε χειριστή του συστήματος ή διαμεσολαβητή ακολουθεί η διενέργεια του αναγκαστικού πλειστηριασμού, μέσω του οποίου θα επιτευχθεί η ικανοποίηση εν τέλει του δανειστή. Η εκποίηση των τίτλων γίνεται μέσω δημόσιου αναγκαστικού πλειστηριασμού στην εκάστοτε οργανωμένη αγορά.
Για τον λόγο αυτόν, πέραν των λοιπών προϋποθέσεων του πλειστηριασμού, εν προκειμένω ορίζεται, μετά από αίτημα του επισπεύδοντος δανειστή, ένα μέλος διαπραγματεύσεως, το οποίο επιλέγεται από τον διαχειριστή του οικείου τόπου διαπραγμάτευσης.
Ο αναγκαστικός πλειστηριασμός γίνεται ηλεκτρονικά και πραγματοποιείται από το διορισθέν μέλος του τόπου διαπραγμάτευσης δημόσια ενώπιον του διορισθέντος για τον πλειστηριασμό συμβολαιογράφου.
5. Αντί επιλόγου
Στη σύγχρονη οικονομία ένα εξαιρετικά σημαντικό περιουσιακό στοιχείο που μπορεί να έχει στην ιδιοκτησία του ο οφειλέτης είναι τίτλοι διαπραγματεύσιμοι στην οργανωμένη αγορά. Στο παρόν άρθρο παρουσιάστηκε η διαδικασία που πρέπει να ακολουθήσει ο δανειστής που επιθυμεί να επιβάλει κατάσχεση σε άυλους τίτλους του οφειλέτη και εις χείρας του τρίτου φορέα που αναλαμβάνει την τήρηση και την παρακολούθησή τους. Η διαδικασία αυτή εμφανίζει ορισμένες διαφοροποιήσεις σε σχέση με την κοινή εκτελεστική διαδικασία σε κινητά πράγματα λόγω ιδίως της φύσης του αντικειμένου της εκτέλεσης. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η υποχρέωση του διαχειριστή του συστήματος να ενημερώνει τον δανειστή για τον εκάστοτε χειριστή ή διαμεσολαβητή που τηρεί τους τίτλους του οφειλέτη, ώστε ο δανειστής να αποφεύγει περιττά έξοδα που θα συνεπαγόταν η επίδοση κατασχετηρίων στο σύνολο των φορέων αυτών. Στη φαρέτρα, λοιπόν, του δανειστή, που αναζητεί μέσα ικανοποίησης της απαίτησής του, προστίθεται ένα ακόμη σημαντικό όπλο, ήτοι η αναγκαστική και συντηρητική κατάσχεση άυλων τίτλων του οφειλέτη.
